خانه اسفندیاری بازسازی بنای تاریخی در گذر ۱۳ پیچ ساری

خانه‌ های قدیمی ساری گنجینه ‌های پنهان تاریخ و فرهنگ این شهر هستند، اما بازسازی اشتباه می‌تواند ارزش آن ‌ها را کاهش دهد.

خانه اسفندیاری، یکی از برجسته ‌ترین عمارت‌ های شهر ساری، نمونه ‌ای کامل از معماری دوره قاجار و پهلوی است که اکنون بخشی از آن به کافه ‌ای فرهنگی تبدیل شده است. در این مقاله، با تاریخچه، معماری و نکات مهم بازسازی این خانه آشنا می‌شوید تا بدانید چگونه می‌توان خانه ‌های قدیمی ساری را با حفظ اصالت آن‌ها بازسازی کرد.

خانه اسفندیاری یکی از مهمترین بناهای قدیمی ساری  در مرکز استان مازندران، در شهر ساری واقع شده است. این خانه در یکی از گذرهای قدیمی شهر ساری به نام "گذر 13 پیچ" قرار دارد. عرض این گذر حدود 2 متر است و تنها وسایل نقلیه سبک همانند موتور و دوچرخه می‌توانند تردد داشته باشند. این گذر از پشت بقعه‌ی امامزاده یحیی، که در خیابان جمهوری (خیابان نادر) قرار دارد، آغاز می‌شود و تا انتهای محله بهرام اتر، که در ضلع شمالی آن قرار دارد و به خیابان شهید قائمیان فعلی متصل می‌شود، ادامه دارد. با توجه به وجود خانه‌های وقفی و دو حمام قدیمی (مردانه و زنانه) در ابتدای ورودی ضلع جنوبی این گذر، که هر دو به نام آقای خویی هستند و همچنین دو انبار در ابتدا و انتهای این گذر، نشان داده می‌شود که پیشینه این مسیر به دوره قاجاریه بازمی‌گردد. این مسیر تاریخی شهر ساری حدود 50 سالی است که به دلیل پیچ‌هایی که دارد به "سیزده پیچ" شناخته شده است.

پیشینه خانه اسفندیاری:

چه کسی مالک یکی از زیباترین بناهای تاریخی ساری است؟ مالک این بنای تاریخی مرحوم کربلایی حسین بوده. ایشان یکی از معتمدترین تجار شهر تاریخی ساری محسوب میشدند. پس از فوت ، خانه تقسیم بر 3 شده و به وراث رسیده است (مهدی اسفندیاری، علی اسفندیاری و عاطفه اسفندیاری).

در این اینجا ، تنها به آن قسمت از خانه قدیمی که متعلق به مرحوم مهدی است دسترسی داریم و درباره آن توضیح خواهیم داد. سایت کل خانه‌ی اسفندیاری حدود 800 متر مربع است. خانه‌ی اسفندیاری را به صورت شمال شرقی_جنوب غربی ساخته شده و این راستا نزدیک به راستای قبله است.

درب قدیمی این بنای تاریخی شهر ساری در قسمت شمال غربی آن وجود داشت که در کنار مطبخ باز می‌شد. پس از تقسیم خانه اسفندیاری بین وراث، درب قدیمی حذف شد و سه درب جدید ایجاد گردید. درب بخش متعلق به مرحوم مهدی در سمت شرقی ساختمان قرار دارد و با عبور از آن، به سکویی می‌رسیم که حدود ۸۵ سانتی‌متر بالاتر از سطح حیاط است.

ساختمان اصلی خانه اسفندیاری که به دوران قاجار بازمی‌گردد، در سمت راست (شمال) قرار دارد. در ساختمانی که به دوره پهلوی اول برمی‌گردد، در قسمت چپ (جنوب) قرار دارد. همچنین ساختمان امروزی در قسمت روبرو وجود دارد. قبلاً در این محل، یک حوض وجود داشت. اما پس از تقسیم خانه، حوض حذف شده و دیواری جداکننده بین بخش‌های مختلف خانه ایجاد شد. در محل حوض جدیدی برای آشپزخانه ساخته شده است تا ساکنین بهره‌ برداری راحت ‌تری داشته باشند.

در قسمت شمالی بنای دوره قاجار، حیاط پشتی ساختمان قرار دارد که در گذشته حیاط اصلی (میانه سرا) بوده است. در این حیاط، ورودی قدیمی خانه، آشپزخانه، سرویس بهداشتی و انبار وجود دارند. سرویس بهداشتی و انبار، هر دو به عنوان افزودنی‌های جدید به ساختمان اضافه شده‌اند.

بنای پهلوی:

بنای پهلوی از دو اتاق بهم چسبیده تشکیل شده و دیوار میان اتاق‌ها، فضایی برای رفت و آمد بین آن بوجود آورده است. مساحت کل این ساختمان حدود 40 مترمربع بوده .دیواره های بابری متشکل از کاهگل وآجر این بنای تاریخی شهر ساری از ضخامتی متغیر بین 30 تا 45 سانتی متر برخوردار است. دیواره‌های بیرونی با گچ سفید پوشیده شده‌اند و دیواره‌ها و سقف داخلی نیز با دیوارپوش تزئین شده‌اند.

ارتفاع کف این ساختمان تاریخی حدود 69.5 سانتی‌متر است و جنس کف یکی از اتاق‌ها از سیمان و دیگری از پارکت تشکیل شده است. پنجره‌ها و درها از جنس چوب ساخته شده‌اند. سقف این ساختمان به شکل شیروانی طراحی شده و از سفال ساخته شده است. در بخشی از سقف این ساختمان افزوده ای از جنس ایرانیت اضافه شده است. متأسفانه این بخش از خانه به نحو بدی بازسازی شده و این امر باعث کاهش ارزش ساختمان گردیده است.

حیاط ورودی:

متراژ حیاط ورودی تقریباً 100 مترمربع است و حدود 13 مترمربع فضای این حیاط را بنای جدید تشکیل می‌دهد (قبل از احداث این بنا در این قسمت حیاط یک حوض وجود داشته). جنس کف حیاط از آجرهای قزاقی (20*20 و20*5) طراحی شده است. در قسمت شمالی این حیاط (مجاور بنای قاجاری)، یک راهروی زیر زمینی وجود داشته که به سرداب‌ ها متصل می‌شده. با توجه به تعداد زیاد جوندگان و تخریب سرداب‌ها، این راهروی زیرزمینی به طور کامل پر شده است. این حیاط در گذشته، قبل از تقسیم عمارت، به عنوان حیاط اندرونی محسوب میشده است.

بنای قاجاری :

پس از تقسیم کردن خانه تاریخی بین وراث، حدود 50 متر مربع از این ساختمان به مرحوم سید مهدی تعلق گرفت. این قسمت دارای دو اتاق بوده و مساحت کف این بنا 79 ‌مترمربع است. راهروی بین دو اتاق دارای دو طاقچه به عمق 23 سانتی‌متر و یک درب چوبی در سمت شرق و یک درب چوبی در سمت غرب قرار دارد. کف راهرو از سیمان تشکیل شده و سقف آن به صورت کاذب و دیواره‌های راهرو با گچ پوشانده شده است.

اتاق شرقی حدود 23 مترمربع مساحت دارد و در سمت شرق دارای سه طاقچه، در سمت شمال دارای دو درب_ پنجره، در سمت غرب دارای  دو طاقچه ویک درب و در سمت جنوب یک طاقچه و دو درب_ پنجره قرار دارد. جنس درب_ پنجره‌ها از چوب است و طاقچه‌ها مربعی شکل و بدون هلال هستند و عمق آنها بین 23 الی 35 سانتی‌متر متغیر است.

در هر چهار سمت اتاق،  3 رَف (در مجموع 12 رَف) وجود دارد که این رَف‌ها به شکل هلالی طراحی شده‌اند. دیواره‌های این خانه تاریخی بازسازی شده دارای دیواره‌های باربر با ضخامت 50 الی 60 سانتی‌متر هستند و متریال استفاده شده برای آن‌ها آجر و کاهگل است. پوشش داخلی و خارجی این دیواره‌ها از  گچ است. سقف داخلی اتاق‌ها از چوب ساخت شده و از آجر قزاقی به عنوان متریال کف استفاده شده است.

اتاق غربی این بخش حدود 18 متر مربع مساحت دارد؛ به دلیل عدم اجازه برای بازدید، تنها اطلاعاتی که داریم این است که در این اتاق دو درب چوبی وجود دارد. سقف این ساختمان به شکل شیروانی و با پوشش سفال طراحی شده است.

حیاط پشتی:

حیاط پشتی حدود 50 متر مربع است و در این حیاط مطبخ و بنای جدید  بنای تاریخی بازسازی شده وجود دارد. در گذشته، این حیاط به عنوان میانه سرای خانه مورد استفاده قرار می‌گرفت و از آن بخش به دالان دسترسی داشتند. در مجاورت دالان، مطبخ بوده و پس از عبور دالان، به میانه سرا رسیده که به کل خانه تاریخی دسترسی داشت.

مطبخ این خانه با مساحت حدود 8 متر مربع، دارای دو ورودی است که یکی به میانه‌سرا و دیگری به دالان منتهی می‌شود.
کف کرسی مطبخ 73 سانتی متر است. این مطبخ به سمت شمال و شرق هر کدام دارای دو طاقچه با عمق حدود 20 سانتی‌متر است. از سمت غرب به میانه سرا و از سمت جنوب به دالان راه دارد و این دو طرف دارای دیواره‌ها و درب‌های چوبی هستند.

جنس دیواره‌های از آجر و کاهگل است و ضخامت آنها حدود 50 سانتی متر می‌باشد. کف مطبخ از کاهگل ساخته شده و سقف داخلی آن از چوب تشکیل شده است. همچنین سقف مطبخ، ورودی و دالان از نوع شیروانی و با پوشش سفال طراحی شده است.

شاه نشین:

در قسمت بالایی مربوط به دوره قاجاری، یک فضای خالی وجود دارد که در سمت میانه سرا این بنای باز سازی شده شهر ساری قرار دارد و در آنجا محل شاه‌نشین قرار گرفته است. این فضای شاه‌نشین حدود 8 متر مربع مساحت داشته و ورودی آن از میانه‌سرا با مسیر اصلی آن به سمت حیات داخلی انجام می‌شود. در حال حاضر، با استفاده از یک نردبان، می‌توان به فضای شاه‌نشین دسترسی پیدا کرد.

پس از بازسازی

امروزه بخشی از خانه اسفندیاری که در این مقاله بررسی شد، به کافه‌ ای فرهنگی با نام "یک فنجان کتاب" تبدیل شده است. این کافه نمونه ‌ای شاخص از بازسازی خانه‌ های قدیمی ساری است که با حفظ اصالت معماری، فضایی دنج و جذاب برای عموم فراهم کرده است. مؤسسان این کافه، نخستین کسانی هستند که در ساری از ساختمان‌های تاریخی برای ایجاد چنین فضاهایی بهره برده‌اند.

ترویج این نوع فعالیت‌ها دو پیامد مهم دارد:

1. آشنایی مردم با تاریخ، فرهنگ و معماری اصیل شهر ساری و ارزش‌های میراثی آن.
2. حفظ و احیای خانه‌های قدیمی ساری و جلوگیری از تخریب یا بازسازی نامناسب ساختمان‌ های تاریخی.

با این حال، تجربه خانه اسفندیاری نشان می‌دهد که بدون نظارت حرفه ‌ای، بازسازی ساختمان‌ های قدیمی ساری ممکن است به کاهش ارزش بنا منجر شود. به همین دلیل، هر پروژه بازسازی نیازمند برنامه ‌ریزی دقیق، مشاوره کارشناسان معماری سنتی و رعایت اصول حفاظتی است تا هم زیبایی و هم اصالت ساختمان حفظ شود.

در نهایت، حمایت از چنین پروژه‌ هایی نه تنها به حفظ هویت تاریخی شهر کمک می‌کند، بلکه فرصت تجربه معماری سنتی و فرهنگی را برای نسل‌ های آینده فراهم می‌آورد.

آیا می‌خواهید خانه قدیمی خود را با حفظ اصالت تاریخی بازسازی کنید و فضایی منحصر به فرد خلق کنید؟
با شرکت نماپلان، کارشناسان حرفه‌ای ما در بازسازی و طراحی داخلی، شما را در هر مرحله از پروژه همراهی می‌کنند تا هم زیبایی و هم ارزش تاریخی خانه شما حفظ شود.
همین حالا با ما تماس بگیرید و مشاوره رایگان دریافت کنید!

نتیجه ‌گیری

خانه اسفندیاری نمونه‌ ای بارز از اهمیت حفظ و بازسازی ساختمان ‌های قدیمی ساری است. این عمارت تاریخی نشان می‌دهد که خانه ‌های قدیمی نه تنها گنجینه‌ هایی از تاریخ و فرهنگ شهر ساری هستند، بلکه فرصت‌ هایی برای ایجاد فضاهای فرهنگی و هنری مدرن فراهم می‌آورند. تجربه تبدیل بخشی از این خانه به کافه "یک فنجان کتاب" نمونه ‌ای موفق از تلفیق اصالت معماری با نیازهای امروز جامعه است که توانسته جذابیت تاریخی بنا را به مخاطب منتقل کند.

با این حال، بازسازی بدون نظارت و برنامه‌ریزی دقیق می‌تواند به کاهش ارزش خانه‌های تاریخی منجر شود. بنابراین، هر پروژه بازسازی خانه‌ های قدیمی ساری باید با مشاوره کارشناسان معماری سنتی و رعایت اصول حفاظتی انجام شود تا هم زیبایی و هم اصالت ساختمان حفظ شود.

در نهایت، حمایت از چنین پروژه ‌ها نه تنها به حفظ هویت فرهنگی و تاریخی شهر کمک می ‌کند، بلکه امکان تجربه معماری سنتی و آشنایی با تاریخ ساری را برای نسل‌ های آینده فراهم می‌آورد. این مسیر، الگویی موفق برای بازسازی ساختمان‌های قدیمی ساری و احیای ارزش ‌های معماری است که هم اکنون می‌تواند الهام ‌بخش سایر پروژه‌های مشابه در استان مازندران باشد.

 خانه اسفندیاری کجاست و چرا اهمیت دارد؟
خانه اسفندیاری در گذر تاریخی ۱۳ پیچ ساری قرار دارد و به دلیل معماری قاجار و پهلوی، یکی از ارزشمندترین بناهای قدیمی شهر محسوب می‌شود.

 چه بخش‌هایی از خانه اسفندیاری متعلق به دوره قاجار و پهلوی است؟
بخش شمالی بنا مربوط به دوره قاجار و بخش جنوبی آن متعلق به پهلوی اول است. این ترکیب، هویت معماری متفاوت و منحصربه‌ فردی به خانه داده است.

چرا بازسازی خانه اسفندیاری اهمیت دارد؟
زیرا بازسازی اصولی می‌تواند ضمن حفظ اصالت، از تخریب یا تغییر هویت بنا جلوگیری کرده و خانه را به فضایی فرهنگی و گردشگری تبدیل کند.

گردآورندگان این مقاله: محمد رحیمی، محسن ارجمند، مرضیه ولی پور، معصومه فولادی

بیشتر بخوانید: عمارت صیامی در بهشهر